ڊاڪٽر احسان دانش
سنڌي ٻولي ۽ ادب جو محسن
ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو
سنڌ جي پنهنجي هڪ تهذيبي ۽ ثقافتي تاريخ آهي، هن ڌرتيءَ جون الڳ ريتون ۽ روايتون آهن. اسان بيشڪ موهن جي دڙي جي عظيم سڀيتا جا وارث آهيون ۽ ان ۾ به ڪو شڪ ناهي ته اسان جي هن ڀوميءَ ڪئين لعلن کي به جنميو آهي، پر ڪجھ سوال آهن ته ڇا اسان پنهنجي تهذيب ۽ ثقافت جي حفاظت ڪري سگھيا آهيون؟ ماضيءَ جي حسين ريتن ۽ روايتن جا امين رهيا آهيون؟ پنهنجي تاريخ جي عظيم ڪردارن، انهن املهه موتين ۽ ماڻڪن جو قدر ڪيو آهي؟ ديانتداريءَ سان جاچبو ته انهن سوالن جا جوابَ نفيءَ جي رڃ ۾ ڀٽڪائي ڇڏيندا.
اسان سنڌي قوم جي ناتي پنهنجن کوڙ سارن فرضن کان غافل آهيون ۽ بي قدري اسان جو نئون تعارف پئي بڻبي وڃي. ان طرح جڏهن سنڌ جي عالمن ۽ اڪابرن، محققن ۽ تاريخدانن، تخليقڪارن ۽ نقادن جو ذڪر نڪرندو ته به ساڳي صورتحال نظر ايندي. اهو شڪوو ڪنهن هڪ فرد کان نه پر سڄي سنڌي سماج کان ڪري سگھجي ٿو، جنهن جا اسين سڀ ذميدار آهيون. ڀلا اسان جي نرڙ تي ئي مرده پرستيءَ جو اسٽيڪر ڇوٿو چنبڙايو وڃي، ڀلا اسان پنهنجي دور جي عظيم انسانن کي سندن زندگيءَ ۾ ڇونه ٿا سڃاڻون، ڇونه ٿا انهن کي سندن زندگيءَ ۾ اهو مانُ ۽ مريادا ڏيون، جنهن جا هو حقدار آهن. ان سڄي صورتحال ۾ جڏهن سنڌ جي هڪ عالم جا اهي آخري لفظ ته ”مون هن قوم کي هٿيار نه پر ڪتاب ڏنا آهن ۽ هن قوم لاءِ آئون دعا۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔“ ذهن ۾ گونجن ٿا ته سچ ته اندر ئي اندر ۾ ندامت جو احساس ٿئي ٿو.
اهي ڊاڪٽر الهداد ٻوهيي جا آخري لفظ آهن جيڪي هن ۱۶ جولاءِ ۱۹۹۴ تي ٽنڊو آدم ۾ شام جي پهر هڪ تعليمي سيمينار ۾ جذبات ۾ اچي چيا هئا ۽ سندس آخري لفظُ ”دعا“ هيو، جنهن کان پوءِ هن جي دل بيهي رهي هئي ۽ هو اسان کي الوداع چئي ويو هو. هن ويندي ويندي به سنڌي قوم کي دعا ڏني ۽ ان کان اڳ ۾ ڪتابَ. هڪ قوم کي هڪُ عالم ان کان سواءِ ٻيو ڏئي به ڇا ٿو سگھي..... پر ڇا ڪنهن قوم لاءِ اهو ڪافي به ناهي ته ڪو عالم ان کي ڪتابَ وسيلي علم جي روشني ڏئي وڃي ۽ ”دعا“ جي لفظ ۾ آئيندي جي اميد..... پر اسان ٻوهيي سان انصاف نه ڪيو آهي. هو علم ۽ ادب جي دنيا جو وڏو ماڻهو هيو، زندگيءَ ۾ به هن کي هِن سماج کان شڪايتون هيون. هن هڪ انٽرويو ۾ چيو هو ته ”اديب کي به عوام کپي، مان اديب ناهيان جو مونکي پبلڪ ڪانهي......... اديب جي دشمنيءَ کي مون ڏٺو آهي ته انهيءَ جهڙي سخت ترين ٻي ڪابه ڪانهي. جڏهن اديب دشمن ٿئي ته انهيءَ کان بچائڻ وارو هن ڌرتيءَ تي ٻيو ڪوبه ڪونهي.“ (1) شايد ٻوهيي جو ڪنهن به ادبي ڌڙي سان تعلق نه هجڻ ڪري ئي ان دور جي اديبن جي ساڻس اها روش هئي. هونءَ به ڀلا ڊاڪٽر ٻوهيي کي اهو شڪوو هجي به ته ڇونه؟ جنهن ماڻهوءَ سماجي لسانيات تي ان وقت ڪم ڪيو هجي جڏهن اردو سميت کوڙ سارين وڏين ادبي ٻولين ۾ اڃا اهو اصطلاح مروج به نه هجي، جڏهن هن سنڌ جي نقادن کي تنقيدي اصول سمجھائي رستو ڏنو هجي ته ٻيلي ڏاها ٿيو، تنقيد جي هنن مڃيل اصولن ۽ معيارن کي سامهون رکي تنقيد ڪريو، جڏهن هن تحقيق کي هڪ علم طور سمجھايو هجي، شعر جي اڀياس جا نوان طريقا ٻڌايا هجن، ادب جا فڪري محرڪ سمجھايا هجن، ٻولي ۽ ڪلچر جي معاملن تي نئين روشني وڌي هجي، تڏهن به هن جي ڳالهه ٻڌي اڻ ٻڌي ڪئي وئي هجي ۽ کيس ڏکيون ڳالهيون ڪندڙ، سر ڦريو، مٿي کاڌو ليکڪ، خشڪ اديب ۽ مٿي جو سور سڏيندي نظر انداز ڪيو ويو هجي ته پوءِ سندس اهڙو شڪوو جائز آهي. جامي چانڊيي مطابق ”ڊاڪٽر ٻوهيو جنهن سطح جو عالم، اديب هو ۽ هن سڄي زندگي جن وڏن ۽ بنيادي موضوعن تي نهايت علميت ۽ گهرائيءَ سان سوچيو ۽ لکيو، جي اُهي اڄ به اسان جي سماجي، فڪري ۽ ادبي ايجنڊا تي گهربل اهميت سان سامهون اچن ته مان پنهنجي پوريءَ سنجيدگيءَ سان چوان ٿو ته سنڌي ادب ۽ سماج صحيح معنيٰ ۾ هڪ نئين دؤر ۾ داخل ٿي سگهي ٿو.“ (2)
ڊاڪٽر الهداد ٻوهيي 8 آگسٽ 1934ع تي تعلقي قمبر جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ گھوگھاري جتي سڳداسي چانورن جو فصل ٿيندو هيو ۾ جنم ورتو. سڳداسي جي سڳنڌ جهڙي هن انسان جو هڳاءُ انهن ماڻهن ئي محسوس ڪيو، جيڪي چيڪي مٽيءَ جي خوشبوءَ جا عاشق هوندا آهن، جن جو رشتو زمين سان هوندو آهي. الهداد ٻوهيي جي اک اهڙي جھوپڙيءَ ۾ کُلي جتي غربت، تنگ دستي ۽ مجبوري جهڙيون بيمايون اڳي ئي موجود هيون. هن جا ڀائرن دُک ۽ درد هيا جيڪي هن کان اڳ ئي ان لانڍيءَ ۾ رهندا هيا. هو پنهنجي هڪ انٽريو ۾ پنهنجو تعارف ڪرائيندي ٻڌائي ٿو ته ”مان هڪ هاريءَ جو پُٽ آهيان...... مونکي ياد نه آهي ته منهنجي ماءُ ڪهڙن مهانڊن جي عورت هئي، ڇو جو اڃان منهنجي سانڀر ئي ڪانه ٿي هئي جو منهنجي والده گذاري وئي....... توهان جي تصور ۾ جيئن ڪو ٻارُ پنهنجي ماءُ کان سواءِ پلجي سگهي ٿو، تئين مون سان به ٿيو...... مان سدائين بيمار، بکيو، مٿي اگھاڙو، پيرين اگھاڙو ۽ وڌيل پيٽ وارو ٻارُ هئس..... منهنجي شڪل به سٺي نه هئي.“ (3) اسان سوچي سگھون ٿا بُک ڏک تي پلجندڙ جنهن ٻار جِي مامتا جي پيار ۽ شفقت بنان پرورش ٿي هوندي، ان جو اندر يتيميءَ جي احساس ۽ ٻين محرومين سان ڪيترو نه ڀريل هوندو. ٻوهيي صاحب جو اهو چوڻ ته ”منهنجي شڪل به سُٺي نه هوندي هُئي“ خود انهيءَ محروميءَ جو پڙاڏو هيو. مان سندس راءِ سان متفق ناهيان پر جيڪڏهن سندس ڳالهه مڃي به وڃي ته مان سمجھان ٿو ڳالهه شڪل جي نه پر عقل جي آهي. دنيا جي وڏن وڏن ڏاهن پنهنجي شڪل جي ڪري نه پر عقل جي ڪري دنيا ۾ مڃتا ماڻي، جنهن جو وڏو مثال ڏاهن جو ابو ”سقراط“ آهي. ڊاڪٽر ٻوهيي به پنهنجي علم، عمل ۽ عقل وسيلي سماج جي هڪ ڪاگر فرد واري زندگي گذاري.
