پيار جو پورهيو ــ ڊاڪٽر احسان دانش

 پيار جو پورهيو

(ڪرم حسين وڳڻ جي ڪتاب ”روح جي راحت“ جو مهاڳ)

لاڙڪاڻو ماضي کان حال تائين ادب جو مرڪز رهيو آهي. وقت ۽ حالتن جي طوفانن جتي گھڻو ڪجھ تبديل ڪري ڇڏيو آهي اُتي ادبي ماحول ۾ به فرق ته ضرور آيو آهي پر ادبي سرگرمين جو سلسلو اڄ به قائم آهي، اڄ به ڪلهه جيان مختلف حلقن ۾ ادبي بحث مباحثا ٿين، اڄ به لاڙڪاڻي ۾ شاعرن ۽ نثر نگارن جي ڪمي ناهي.

مان خوش قسمتيءَ سان لاڙڪاڻي جي گذريل ٽن ڏهاڪن جي ادبي ماحول جو اکين ڏٺو شاهد ۽ ساکي آهيان. مان اهو ماحول به ڏٺو جڏهن لاڙڪاڻي تي مشاعرن جي موسم جوان هئي، الڳ الڳ ادبي تنظيمن ۽ انجمنن طرفان هر هفتي مشاعرو ٿيندو هيو. سنڌيءَ سان گڏ اردو مشاعرن جو به رواج هيو، جيڪو هاڻي لڳ ڀڳ ختم ٿي ويو آهي، هاڻي ڪو اُڪو دڪو شاعر ئي آهي، جيڪو مشاعرن ۾ اردو شاعري پيش ڪري رهيو آهي. تن ڏينهن ۾ طرحي ۽ موضوعاتي مشاعرن جو رواج عام هيو. شاعريءَ ۾ فن تي وڏو زور هوندو هيو.هتي شاعريءَ جي فن جا ديوتا موجود هيا. انهن اڳيان شعر پيش ڪرڻ ڪنهن امتحان مان گذرڻ جيان ئي هوندو هو. ڪنهن شاعر جو شعر وزن ۽ بحر کان ٿورو به ٿڙندو هيو ته استاد الشعراءَ پڪڙي وٺندا هيا. هڪڙا شاعر ته مشاعرن ۾ هر شاعر جي شعر تي اهڙي نموني آڱر کي چوريندا هئا جو لڳندو هيو ڄڻ اهو استاد شاعر نه پر بينڊ ماسٽر آهن، جتي شعر وزن کان ڪِرندو هيو ته آڱر کي انڪار ۾ لوڏي ڄڻ بڇان جو اظهار ڪندا هئا. شعر جي فن جي اهميت جو اندازو ان مان به لڳائي سگھجي ٿو جو انهن ڏينهن ۾ باقاعدي علم عروض سکڻ جا اسڪول پڻ کليا، جتي سٺا سٺا شاعر، شاعريءَ جو فن سکڻ ويندا هئا. مطلب شاعريءَ جو فنُ، شعر جي فڪر ۽ خيال کان وڌيڪ اهميت رکندو هيو.

مان جنهن دور جي ڳالهه ڪريان ٿو تنهن ۾ هڪڙا ادبي آستان به مشهور هيا، جتي شاعر ۽ اديب اچي گڏ ٿيندا هيا، محفلون مچنديون هيون، تنقيدون ۽ تبصرا ٿيندا هيا. کاٻي ۽ ساڄي ڌر جي ادب تي مباحثا هلندا هيا. مطلب اهڙن آستانن تي اديبن جا سدائين ميڙا متل هوندا هئا. اهڙو ئي هڪڙو آستان هوندو هيو استاد لقمان حڪيم جو اهو دڪان جيڪو قائم شاهه بخاري جي درگاهه لڳ قائم هيو ۽ جتي هو، پنهنجن شاگردن سميت ڪتابن ۽ ڪاپين تي جلد ٻڌندو هو. استاد لقمان حڪيم هڪ سينئر شاعر هجڻ سان گڏ مهربان طبيعت جو مالڪ، بزله سنج ۽ دل جو ڪشادو انسان هيو. هن پنهنجي سهڻي سڀاءَ ۽ اصلاح سبب انيڪ شاعرن کي اتساهه بخشيو. انهن ڏينهن ۾ لاڙڪاڻي ۾ شاعرن جي آبادي وڌائڻ ۾ استاد لقمان حڪيم جو وڏو هٿ هيو. استاد لقمان حڪيم جي اهڙن شاگردن مان ڪرم حسين ڪرم وڳڻ به هڪ آهي.

ڪرم حسين ڪرم وڳڻ پنهنجي عمر ۽ سينئارٽي جي حوالي سان منهنجي لاءِ هميشه قابلِ احترام رهيو آهي ۽ مان هن جي دل سان عزت ڪندو آهيان. هو پنهنجي مزاج ۾ سادو ۽ سٻاجھو انسان آهي. مان ڏٺو آهي ته اها سادگي هن جي ڪلام ۾ سلاست جي خوبي بڻجي اڀرندي آهي. مان ڪرم حسين کي پهريون ڀيرو جمالي منزل لاهوري محلي ۾ ٿيندڙ هڪ مشاعري ۾ ڏٺو هو، اها 1984ع جي ڳالهه آهي، تڏهن مان بابا سان گڏجي ادبي محفلون ۽ مشاعرا اٽينڊ ڪندو هيس ۽ سڀني سينئر شاعرن جي آڏو ٻار هيس. مونکي ياد آهي ان مشاعري ۾ ڪرم حسين هڪ مزاحيا غزل پڙهيو هيو ۽ محفل مشڪ زعفران ٿي پئي هئي. مونکي بعد ۾ خبر پئي ته اهو اصل ۾ سندس استاد جو رنگ آهي. پوءِ ڪيترن ئي مشاعرن ۾ استاد لقمان حڪيم جي مزاحيا شاعريءَ سان گڏ اصلاحي شاعري به ٻڌي ته اندازو ٿيو ته سندس شاگردن تي هن جو ڪيڏو اثر آهي.

چَشمين ڏِسي چين ــ ڊاڪٽر احسان دانش

چَشمين ڏِسي چين

(سگهڙ محمد لقمان کوکر جي ڪتابَ ”چشمين ڏٺو چين کي“ جو مهاڳ)

لوڪ ادبُ سنڌي ٻولي ۽ ادب جو حقيقي سرمايو آهي. اسان جا سگھڙ ۽ سپورنج پنهنجن سادن گفتن ۾ جيڪي سياڻپ جا سُخن ٻڌائن ٿا، انهن پٺيان سندن زندگيءَ جو تجربو ۽ گھرو مشاهدو شامل هوندو آهي. سنڌي ٻولي خوش نصيب آهي جو ان ۾ لوڪ ادب، خاص طور لوڪ شاعريءَ جو اڻ ميو خزانو موجود آهي. ڪٿي پڙهيو هيو ته جاپان جا ماڻهو ڀلي شاعر نه به هجن ته به گھمندي ڦرندي پيا هائيڪا جوڙيندا آهن، يعني هائيڪو، جنهن ۾ فطرت جي منظر نگاري هوندي آهي، سو هنن جي نَس نَس ۾ موجود آهي. ائين ئي جيڪڏهن تحقيق جي نظر سان ڏٺو وڃي ته سنڌ جون ٻهراڙيون لوڪ ڏاهپ سان ڀريون پيون آهن. اسان جي بدقسمتي اها آهي ته اسان پنهنجن هيرن کي مٽيءَ ۾ لَٽجندي ته ڏسندا آهيون پر انهن کي کڻي ڪنهن تاج جي زينت نه بڻائيندا آهيون. اصل ۾ اهو اسان جو قومي الميو آهي. صدين کان وٺي اسان جي لوڪ ادب سان به ڪجھ اهڙو ئي حال ٿيو آهي. هڪ زمانو هو جڏهن سنڌ حڪومت طرفان لوڪ ادب جي اسڪيم ٺهي ۽ ڪجھ ڪم ٿيو. جيڪو ڪم ٿيو سو ٿيو وري ڪنهن مُڙي لوڪ ادب ڏانهن نه نهاريو ۽ وري ان جي ڪا سرپرستي نه ٿي.

لوڪ ادب نج دهقاني ادب آهي، جنهن مان ڳوٺن جي سونهن کي ئي نه پر ٻهراڙيءَ جي نج ٻوليءَ جي حسن کي به محسوس ڪري سگھجي ٿو. سنڌي لوڪ شاعري ان جو وڏو مثال آهي، پر ڳالهه اِتي ختم نه ٿي ٿئي، جديد دور ۾ سنڌ جي لوڪ شاعرن پنهنجي ڪلام جي موضوعن ۾ کوڙ ساري تبديلي به آندي آهي ۽ نئين شهري ٻولي پڻ ڪتب آندي آهي. هاڻي اسان جي لوڪ شاعرن وٽ رڳو ڏُڌَ، مکڻَ، مَلهه مَلاکڙي، ٻَنيُن ٻارن ۽ هَرَ پاڃاريءَ جون ڳالهيون نه آهن پر انهن جي دنيا ۾ ٿيندڙ تبديلن تي به نظر آهي، هنن وٽ قومي شعور به آهي ته وقت ۽ تبديل ٿيندڙ حالتن جي آگهي پڻ. اڄوڪي دور جي لوڪ شاعرَ وٽ گھرو سياسي ۽ سماجي شعور موجود آهي، تنهن ڪري موضوعاتي لحاظ کان هن جي شاعر ڪالهه جي ڀيٽ ۾ اڄ همعصر دور جي تقاضائن مطابق اڳتي وڌي رهي آهي. ائين ناهي ته ان مان ٻهراڙي جي ٻهڳڻي ماحول کي ڇِڪي ڪڍي ڦٽو ڪيو ويو آهي، ان ۾ اڄ به سرنهن جي ڦولار، سارين جي سڳنڌ، انبن جو هڳاءُ، کارڪن جو مٺاڻ موجود آهي، اڄ به ان شاعريءَ ۾ چوڻيون ۽ پهاڪا چُر پُر ڪن ٿا، پر لوڪ شاعري پنهنجي دور سان هم قدم به آهي. اڄ جو سُگھڙ ڏٺ پرولي، ڳجھارت ۽ هنر، ٽيهه اکريون ۽ لوڪ گيت ته لکي رهيو آهي پر کوڙ نين صنفن کي پڻ تخليق ڪندو رهي ٿو.

ڪي ماڻهو سنڌ جي لوڪ ڏاهپ کي سرحدن ۾ ورهائيندا آهن. لاڙ، اتر، ڪاڇي، ڪوهستان ۽ ٿر جا سگھڙ سنڌ جي طبعي جاگرافي مطابق جدا جدا علائقن جي نمائندگي ضرور ڪن ٿا پر اهي سپورنج آهن سنڌ جي سونهن ۽ سڃاڻپ. ان ڪري سنڌ جي لوڪ ورثي کي سنڀالڻ لاءِ اسان کي لاڙ اتر يا اهڙي ڪنهن به ٻئي سَنڌي کي ريٽڻو پوندو.... ان سڄي پس منظر ۾ سنڌ جي هر واهڻ ۽ وستيءَ ۾ وسندڙ سگھڙن کي سنڌ جي سونهن سمجھڻ کپي ڇو ته اُهي پنهنجن ٻولن جي موتين سان سنڌي ٻوليءَ جي گودڙي ڀري رهيو آهي. سنڌي لوڪ شاعريءَ جي خدمتگارن ۾ استاد محمد لقمان کوکر جو نالو نهايت اهميت جو حامل آهي. هن کي گذريل چئن ڏهاڪن کان هڪ اهم سگھڙ طور سڃاتو وڃي ٿو، سندس ڪلام تي مشمل ڪجھ ڪتاب ڇپجي چڪا آهن جن کي سنڌي لوڪ شاعريءَ ۾ نهايت اهميت جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو. هن پنهنجي هنر ۽ ورثي کي پنهنجن ڪيترن ئي شاگردن تائين منتقل ڪيو آهي، ان ڪري هن وقت کيس هڪ اهم استاد سگھڙ واري حيثيت حاصل آهي. هن سگھڙائپ جي فن کي اڳتي وڌائڻ ۽ نوان تجربا ڪرڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي. خاص طور هن پنهنجي استاد محمد ملوڪ عباسي سان گڏجي لوڪ شاعريءَ ۾ ڪن نين صنفن جو به اضافو ڪيو آهي، هنن کان اڳ گُر چيلو هندي ۾ لکيو ويندو هو، جنهن کي هنن سنڌيءَ ۾ به لکيو، ان کان علاوه رسالو ڳجھارت تي به قابلِ قدر ڪم ڪيو. خود هي ڪتاب جيڪو اوهان جي هٿن ۾ آهي پڻ سگھڙائپ جي هنر ۾ هڪ بهترين اضافو آهي. منهنجي معلومات مطابق سنڌ جي سگھڙن جي سٿ ۾ استاد لقمان کوکر شايد پهريون سگھڙ آهي جنهن هي منظوم سفرنامو لکيو آهي. 2016 ۾ چين جي دوري بعد هن هي سفرنامو لکيو ۽ سموري سفر ڪٿا کي شعرن جي لڙهين ۾ پويو. هن سفرنامي ۾ استاد محمد لقمان سفر جي سنبت ۽ پاسپورٽ ٺهرائڻ جي مرحلي کان وٺي واپسيءَ تائين سڄو احوال تفصيل سان بيان ڪيو آهي. سفرنامي جي شروعات ئي هن طرح سان ٿئي ٿي.

لِـکـيــو دَؤرو چِــيـــنَ جـو، ڏِنِي آغا نُور محمـد آگاهِي،
پهريان چيائين ته ”پاس ٺهرايو !، نـه سڄڻ پٽـيو ساهِي،
تُرت ٿِيـو تـيار ته، رِڙهي ٿِيون راهِي،
چائِنا  گھُـمــون  چـــاهه مــــان، جِت آهِن نِظارا اِلاهِي،
لُڏي آءٌ به ”لُـقمـان“ چـئي ڪيم، لاڙڪـاڻـي  ڏي لاهِي،
پَهچي پاسپورٽ آفيس ۾ ڪيم، نه پئسن جِي پَرواهِي،
ڪـــاغَـــذ  ڏِنـــم ڪُــلـئــي تِــــــن، ٺَـهه  پَــهه پـــاس ٺاهِي،
پـنـجـن ڏِيـنـهَـن ۾ پـاس مِـــلِــي، نـه دَيـــــر ٿِــــي دَيراهِي،
کَڻِي پاس ”کوکر“ چئي ڪَئِي، ڪَـراچِــيءَ ڏي ڪاهِي

شاهه لطيف جي امر شاعري ۽ عظيم پيغام ــ ڊاڪٽر احسان دانش

 

ڊاڪٽر احسان دانش

 

شاهه لطيف جي امر شاعري ۽ عظيم پيغام 

مان جڏهن به لطيف سائين جهڙي عظيم مفڪر شاعر تي سوچيندو آهيان ته سمجهه ۾ نه ايندو آهي ته کيس ڪهڙن لفظن ۾ ياد ڪريان، پوءِ سندس ئي هڪ بيت منهنجي مشڪل ڪُشائي ڪندو آهي:

ڪوڙين ڪايائون تُنهنجيون، لِکَن لَکَ هزارَ،

جِيءُ سڀڪنهن جيءَ سين، دَرسن ڌارون ڌارَ،

پِرِيَم، تنهنجا پارَ، ڪهڙا چَئي ڪيئن چوان.

سچ اهو آهي ته ڀٽائي اهو پرين آهي، جنهن جا ڳُڻ ڳڻڻ ۽ ڳائڻ کان گهڻا آهن. هن جي شاعريءَ جي ڌرتي ۽ آڪاس وسيع آهن. جنهن جو نالو ئي لطيف هجي ان تي ڇا لکجي ۽ ڇا ڳالهائجي.. هن جي نانءَ ۾ لطافت آهي هن جي ذڪر  ۽ فڪر ۾ لطافت آهي. جڏهن اسان چوندا آهيون ته ”اسان جو لطيف“ ته اسان هن سان هڪ رشتو جوڙيندا آهيون ۽ اهو روح جو رشتو هوندو آهي. اسان برابر هن کي پنهنجو سمجهون ٿا، هن سان اٿاهه پيار به آهي پر ڇا اسان سندس پيغام ۽ سنيهي کي ان جي حقيقي روح مطابق سمجهون ٿا؟ اسان کيس پڙهڻ سان گڏ سندس ڪلام کي پُرجهون به پيا يا نه؟ لطيف سائين ڄڻ پنهنجي ئي ڪلام لاءِ اسان سان مخاطب ٿي چيو هجي.

پڙهيو پيا پڙهن، ڪڙهن ڪين قلوبَ ۾.

اسان جڏهن لطيف کي پڙهندا ۽ پرجهندا سين ته اسان کي فخر ٿيندو ته اسان ان ڌرتيءَ جا وارث آهيون، جتي ڀٽائيءَ جهڙو عظيم مفڪر شاعر پيدا ٿيو. لطيف سائين جو رسالو آهي ئي پيغام. اسان ان پيغام کان پري ويندا سين ته ڀٽڪي ويندا سين. ڀٽائيءَ جي شاعري سندس تخليقي ڪارنامو آهي ۽ هن جو فڪر انتهائي عميق ۽ گھرو آهي. اسان کي ان جي گھرائيءَ جو احساس تڏهن ٿيندو جڏهن اسان ان ۾ گھرا لهندا سين.

سي پُوڄارا پُرِ ٿِيا، سمنڊ سيويو جِنِ

آندائُون عَمِيق مان، جُوتي جَواهرن

لَڌائُون لطيفُ چئي، لالون مان لَهرنِ

ڪانهي قيمتَ تِنِ، مُلھه مَهانگو اُنِ جو.

شهمير جي غزلن جو اڀياس ــ ڊاڪٽر احسان دانش

 

ڊاڪٽر احسان دانش

 

ٿي ڏات پيئي هر هر هي ڪيف نرالا هن

شهمير جي غزلن جو اڀياس

ڪڏهن ڪڏهن من تي شاعريءَ جي موسم ائين لهندي آهي جئين پياسي ٿر تي اوڙڪون ڏئي وسندڙ وڏ ڦڙو. اهو وڏ ڦڙو وجود کي جل ٿل ڪري ڇڏيندو آهي. هر پاسي هٻڪار ٿي ويندي آهي. من ڄڻ ڪارونجھر جي ڪور، ڪنهن مست مور وانگر نچڻ ۽ جھومڻ لڳندو آهي. ڪڏهن وري سرءُ جهڙي اداسي ذهن جي وڻ مان سوچ جا سارا پن ڇاڻي ڇڏيندي آهي ۽ شاعر جا لفظ مفلوج ٿي ويندا آهن، اهي پَلَ ڄڻ حياتي بي مقصد ڀاسندي آهي. تنهن ڪري اهو سچ آهي ته شاعرَ ڪيفيتن جي سمنڊ تي ٻڏندا ۽ اپڙندا آهن. سونهن، سچ ۽ محبت جي ڪا موسم نه ٿي هجي، انهن جو تعلق اندر جي رُتن سان آهي. تنهن ڪري من جي موسمن تي خارجي موسمون ڪڏهن به اثر انداز نه ٿيون ٿين. بقول شاعر:

سانوڻ ۾ به بهاري آ.

پن ڇڻ رُت به نياري آ

اندر جِي جي موسم اجري

هر ڪا موسم پياري آ.

 (بشير احمد شاد)

شاعرَ اندر جي انهن ئي موسمن ۾ تخليق جو سفر طئي ڪندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو سندن لفظن ۾ ڪڏهن پيار جي بهار هوندي آهي ته ڪڏهن اندر جي سانوڻ جون بوندون. ڪڏهن سار جي هير هوندي آهي ته ڪڏهن اداسيءَ جو جھولو. ڪڏهن خوشيءَ جي ڪوڪَ هوندي آهي ته ڪڏهن دُک جي هوڪَ. ڪڏهن اميدن جا گُلَ ٽڙندا آهن ته ڪڏهن نراسائيءَ جا ٿوهر. ڪڏهن حسرتن جا ٻاٻيها تڙپندي نظر ايندا آهن ته ڪڏهن حيرتن جا هنج. ڪڏهن عشق جو ساز ٻُرندو آهي ته ڪڏهن جنون جو آواز. ڪڏهن دل جو راز کُلندي محسوس ٿيندو آهي ته ڪڏهن تخيل جي پرواز.

منٺار سولنگيءَ جي شاعريءَ تي هڪ اُڇاتري نظر ـــڊاڪٽر احسان دانش

ڊاڪٽر احسان دانش

 

منٺار سولنگيءَ جي شاعريءَ تي هڪ اُڇاتري نظر 

انسان جي زندگي به ڇاهي؟ کنهبي جو چٽڪو...... پَلَ جي آسيس..... يا پپل جو پن؟ نه ڄاڻ ڪهڙي پل اهو پَنُ اجل جي جھوٽي تي اچي پَٽِ پئي ۽ مٽيءَ سان مٽي ٿي وڃي. حياتي پپل جي پن وانگر هجي يا گلاب جي گل وانگر، آخر ان جو انت ته اچڻو ئي آهي...... جيڪڏهن ڪنهن جو جيون گلُ گلاب آهي ته ان جي سڳنڌ هر ڪنهن جي دل ۽ ذهن کي معطر ڪري سگھي ٿي. ان جي ڪوملتا سدا ياد رهي سگھي ٿي. ان جي ماڪ ته وقت چورائي سگھي ٿو پر ان جي تازگيءَ جو احساس هڪ عرصي تائين زنده رهي سگھي ٿو. اسان جو منٺار به اهڙو ئي گلاب هيو. هو زندگيءَ جي ٽاريءَ تان ڇڻيو ضرور آهي پر اسان جي دلين مان سندس ياد جي تازگي اڃا ختم نه ٿي آهي. هُن بلڪل درست چيو هو ته:

آخر جيون مان گذري ويندا هن

پَلَ هوا جيان اڏري ويندا هن

اهو سچ آهي ته وقت جا پَرَ ڪوبه ڪٽي نه ٿو سگھي. هر پَلَ جي پنهنجي اڏارَ آهي، ان کي ڪو روڪي نه ٿو سگھي. زندگيءَ ۾ ڪي پلَ ڀونئرن ۽ پوپٽ جهڙا پيارا هوندا آهن ته ڪي ڏينڀوءَ جيان ڏنگيندڙ. هڪ شاعر انهن پلن جا پَرَ ته نه ٿو ڪٽي سگھي پر انهن کي لفظن جي زندان ۾ قيد ڪري سگھي ٿو. هڪ شاعر جڏهن مايوسين ۽ دکن جي ڌٻڻ ۾ ڦاسي پوندو آهي ۽ کيس فرار جي ڪا راهه نظر نه ايندي آهي ته هن جا لفظ هن طرح تڙپي اٿندا آهن:

هڪ درد هيو دل جي اندر، هڪ آڳ هئي هن ڇاتيءَ ۾

افسوس جو هڪڙو لمحو ڀي سُک ساڻ ڪٽيو نه حياتيءَ ۾

اها هڪ بيچين روح جي صدا آهي. زندگيءَ جي فلسفي جو نچوڙ آهي، اذيت جي پلن جي ڪٿا آهي ان شعر ۾، ساغر صديقي به شايد ڪجھ اهڙي ئي ڪيفيت مان گذرندي چيو هو ته:

زندگي جبرِ مسلسل کي طرح کاٹي هے

جاني کس جرم کي پائي هي سزا ياد نهيں

پر اياز گل جو هي شعر مايوسيءَ کان زندگيءَ ڏانهن موٽائي ٿو ته:

مرڻ ڪو مسئلو نه آهي پرين،

وڏي ڳالهه آهي گذارڻ حياتي.

سنڌي ٻوليءَ جو منفرد محقق ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو ــ ڊاڪٽر احسان دانش

 

ڊاڪٽر احسان دانش

سنڌي ٻوليءَ جو منفرد محقق

ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو

سنڌي ٻولي ۽ ادب جي ارتقائي تاريخ تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته اسان جي ادب جي اوسر ۾ جتي ادارن پنهنجو مثبت ڪردار ادا ڪندي ساهت کي سگهارو بڻائڻ لاءِ ڪوششون ڪيون آهن، اتي ڪجهه شخصيتن انفرادي طور پنهنجي ٻولي جي جهولي ڀرڻ خاطر جنهن طرح پاڻ پتوڙيو آهي ۽ علم ۽ عقل جا گوهر ورهايا آهن سا ڳالهه ادارن واري خدمت کان گهٽ نه آهي.

ڪلاسيڪل شاعريءَ ۾ ٻين سمورن شاعرن کي پاسيرو رکي رڳو لاکيڻي لطيف جو ئي مثال وٺجي، سندس ڪليات يعني “شاهه جو رسالو” ئي هڪ اهڙي ڪيميا مثل آهي جنهن جي پرک ۽ پروڙ جو سلسلو نه ڄاڻ ڪيترين صدين تائين جاري رهندو. سنڌي ٻولي شاهه جو احسان ڪڏهن به لاهي نه سگهندي. تنهن ڪري ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ان هڪ شخص صدين تائين ٻولي کي زنده جاويد بڻائي ڇڏيو. ائين ئي وري ٽالپرن جي دور ۾ سچل سرمست ان سلسلي کي اڳتي وڌايو، اهڙي طرح انگريزن جي دور ۾ سنڌي ۾ نثري ادب جي صحيح معنى ۾ ابتدا ٿي ۽ ان ميدان ۾ به سياڻا ۽ ساڃاهوند ليکڪ لٿا پر خاص طور تي هڪڙي شخص سنڌي نثري ادب کي عروج تي پهچايو. اهو شخص هيو شمس العلماءُ مرزا قليچ بيگ، جنهن جا سنڌي ٻولي صدين تائين ڳڻ ڳائيندي رهندي. ساڳي ريت کانئس پوءِ تحقيق، تاريخ ۽ لوڪ ادب جي ميدان ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي روپ ۾ سنڌي زبان ۽ ادب کي هڪ اهڙو عالم عطا ڪيو جنهن پنهنجي علمي، ادبي ۽ تحقيقي ڪارنامن وسيلي پاڻ کي حقيقي معنى ۾ سنڌي ٻولي جو ڀرجهلو ۽ محسن ثابت ڪيو. منهنجي نظر ۾ ڊاڪٽر بلوچ صاحب کانپوءِ لسانيات، لغات ۽ لوڪ ادب تي گهڻي ۾ گهڻو ۽ معياري ڪم ڪرڻ وارن عالمن ۾ ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي جو نالو سرفهرست آهي. بلڪه هن صاحب مذڪوره شعبن ۾ اهڙو منفرد ڪم به ڪيو آهي جيڪو کانئس اڳ ڪنهن به نه ڪيو هو. هتي مون کي سنڌي ٻوليءَ جي انهيءَ وينجهار جي شخصيت توڙي علمي، ادبي ۽ تحقيقي خدمتن تي مختصر روشني وجھڻي آهي.

 

شبير هاليپوٽي جي شاعريءَ تي هڪ نظر ــ ڊاڪٽر احسان دانش

 

ڊاڪٽر احسان دانش

ڌارِ دل جون اکيون

شبير هاليپوٽي جي شاعريءَ تي هڪ نظر

مان جڏهن به ’آنند‘ فلم ڏٺي آهي ته اکيون آليون ٿي ويون آهن. مناڊي جي آواز ۾ ”زندگي کيسي هي پهيلي هاءِ، کبهي تو هنسائي، کبهي يه رُلائي“ روئاري وجھندو آهي. پر اها مووي وڏي همت ۽ حوصلو به ڏئي ٿي. جيون کان بيزاري واري ڪيفيت ۾ هڪ دفعو ٻيهر جيئڻ جو ولولو پيدا ڪري ٿي. مان زندگيءَ ۾ جڏهن به اداس ۽ مايوس ٿيندو آهيان ته ڪراچيءَ جي اسپتال ۾ داخل ان خوبصورت نوجوان مريض کي ياد ڪندو آهيان، جيڪو ڪينسر جي آخري اسٽيج تي هجڻ باوجود ڪنهن ڪنڊ ۾ روئڻ بدران سڀني کي کلائيندو هيو. هو کلائي کلائي سڀني کي روئاري ويو هو..... اسين ڪڏهن ڪڏهن زندگيءَ جي ڪوُڙي سچ کي ڳيت ڏيڻ لاءِ تيار نه هوندا آهيون، پر اها ڪوڙي گوري ئي ڪي پل اسان جي ساهن جي سلامتي جو سبب بڻجندي آهي. جنهن کي ڪڏهن خوشي خوشي ته ڪڏهن نڪ ٻوساٽي ۽ اکيون بند ڪري ڳيهڻو ئي پوندو آهي. جڏهن اسان جون اکيون بند هونديون آهن ته خواب انهن ۾ آکيرا جوڙيندا آهن. ڪير ڄاڻي ته بند اکين جي پويان خوابن جا اهي آکيرا ڪيسيتائين سلامت رهندا. ڪڏهن ڪڏهن وحشت جا واسينگ اهي آکيرا اجاڙي ڇڏيندا آهن ۽ سپنن جي دنيا انڌي کاهيءَ جهڙي ٿي ويندي آهي. کاهي، جنهن ۾ دور دور تائين اوندهه ۽ انڌوڪار هوندو آهي......... مان هڪ اهڙي شخص کي سڃاڻا جنهن ان اونداهيءَ کاهيءَ کي آس جي ٽانڊاڻن سان روشن ڪيو آهي. هاڻي اها کاهي ڪاري آسمان تي ٽمڪندڙ لکين تارن جيان ڏسجي ٿي. هن جي سوچ جي آڪاش تي رڳو جگنو ۽ تارا ئي نه آهن پر هزارين رنگ ۽ سڳنڌون به آهن.

هن سان منهنجو پهريون مکاميل يارنهن سال اڳ سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن حيدرآباد جي ان انتظارگاهه ۾ ٿيو هو، جتي مون جيان هو به ليڪچررشپ جي انٽرويو لاءِ منتظر هيو. ڏهن ماڻهن جي موجودگيءَ ۾ به ڪمري ۾ خاموشي هئي، شايد هر ڪنهن کي انٽرويو جي اڻ تڻ هئي. ان خاموشيءَ کي ٽوڙيو هڪ ڳاڙهي ڳٽول نوجوان اياز لاکير جي گفتگو. ائين ڪمري ۾ ڳالهين جو هڳاءُ ڦهليو. جبار عاطف جوڻيجو، فياض لطيف، نياز سرڪي، شبير هاليپوٽي ۽ ٻين دوستن پنهنجو تعارف ڪرايو ۽ ڪچهريءَ جو مچ ٻري پيو. شبير کي اکين تي ڪارو چشمو ۽ چپن تي خوبصورت مرڪَ هئي، ان مرڪ ۾ وڏو اطمينان هيو. شبير پنهنجي سهڻي سُڀاءَ ۽ پياري گفتگو وسيلي مونکي ڏاڍو متاثر ڪيو.... انٽرويو ٿي ويو، ٻين دوستن سان گڏ شبير به ڪاميابي ماڻي جنهن جي مونکي دلي خوشي ٿي. ان خوشيءَ سان گڏ جڏهن ان داستانِ درد جو پتو پيو، جنهن جوانيءَ ۾ شبير جي حياتي اونداهي ڪري ڇڏي هئي ته دل ڏکي پئي. علي دوست عاجز لکيو آهي ته ”شبير جي Tragedy جو ذڪر خود شبير لاءِ به اهڙو ئي اڻ وڻندڙ آهي، جهڙو وفا ناٿنشاهي لاءِ اهو ذڪر اڻ وڻندڙ هوندو هو ته، هو سنڌيءَ جو بهترين پنجابي شاعر آهي. پر ڪي حادثا اهڙا ٿيندا آهن، جن جي ڄاڻ هوندي به ماڻهو انهن جو شڪار ٿي ويندو آهي. قدرت هن جي زندگيءَ جي ڪئنواس کي Black Board جهڙو بڻايو، ته هن وري ان تي رنگين چاڪن (Chalks) سان ڪيئي خوبصورت تصويرون ۽ منظر جوڙڻ شروع ڪيا.“

ان پهرين ملاقات کان پوءِ ڪا خبر نه هئي ته شبير ڪٿي آهي، پر هو مونکي اڪثر ياد ايندو هيو ۽ جڏهن به کيس ياد ڪندو هيس ته درد جي هلڪي لهر سان گڏ مون ۾ هڪ نئون اتساهه ساهه کڻندو هيو. لڳ ڀڳ ڏهن سالن کان پوءِ منهنجي شعبي جو هڪ ڪاليجي استاد جوش ابڙو ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ بدلي ٿي آيو ۽ هڪ ڏينهن مونکي چيائين ته ”احسان، شبير هاليپوٽو توهان کي ڏاڍو ياد ڪندو آهي.“ دل ۾ چيم مان به ته هن کي ڏاڍو ياد ڪندو آهيان. کانئس فون نمبر ورتم ۽ ان ڏينهن شبير سان ڪيئي پل ڳالهيون ڪيم. هن وٽ منهنجي لاءِ جيڪا سڪ ۽ پيار هيو ان تي مان حيران هيس. ان چند گھڙين جي هڪڙي ملاقات کي هن پنهنجي من ۾ ائين سانڍي رکيو هيو ڄڻ اها ڏهه سال نه پر ڏهه منٽ اڳ جي ڪا ڳالهه هجي. پر پوءِ مون سوچيو اسان ماڻهو، هن دُرنگي دنيا ۾ سدا وڃايل رهون ٿا شايد تڏهن ئي پلَ به سالن جيان گذرن ٿا ۽ شبير جهڙا ماڻهو سالن کي پلن ۾ توريندا آهن ۽ خوبصورت لمحن کي پنهنجي اندر جي ڪائنات ۾ فريز ڪري ڇڏيندا آهن.

جواد جعفري جي شاعريءَ تي هڪ نظر ــ ڊاڪٽر احسان دانش

 

ڊاڪٽر احسان دانش 

جواد جعفري جي شاعريءَ جو اڀياس

سنڌي ٻوليءَ جي سهڻي ۽ برجستي شاعر جواد جعفري جو ذڪر ايندي ئي ساڻس گڏ گھاريل ٽيهن سالن جو ساٿ ياد اچي ٿو. جواد جي ذڪر سان اهي ڏينهن به ياد اچي وڃن ٿا، جن ڏينهن ۾ مان ۽ جواد شعر و سخن جي سفر ۾ پير پائيندي ابتدائي وکون کڻي رهيا هئا سين. تڏهن اسين نئين ٽهيءَ جا اڀرندڙ شاعر سڏبا هئا سين. انيڪ مشاعرن جي محفلن ۾ جواد ۽ منهنجو ساٿ رهيو. انهن ڏينهن ۾ جواد جعفري هڪ شاعر سان گڏ مقبول ڪرڪيٽر به هيو. هن لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ ۽ ڊويزن سطح تي نه رڳو راند کيڏي پر ڪوچ به رهيو. سندس ابتدائي ادبي تربيت ۾ نامياري اديب اشتياق انصاري جو اهم ڪردار رهيو. جنهن کي تنهن وقت سڀ ڀائي جان چوندا هيا. ڀائي جان هن کي ادبي ڪتاب پڙهايا ۽ لکڻ پڙهڻ ڏانهن راغب ڪيو. اڳتي هلي سنڌي ادبي سنگت شاخ لاڙڪاڻو، سچل ادبي مرڪز ۽ بزمِ سچل جي پروگرامن ۾ هن جي ادبي ۽ فڪري اوسر ٿي. اهڙي طرح جلد ئي جواد جعفري غزل جو مقبول شاعر ته بڻيو پر گڏ و گڏ مذهبي شاعري پڻ ڪندو رهيو، خاص طور نوحي ۽ منقبت هن کي هڪ مذهبي شاعر واري سڃاڻپ ڏني. جواد، سنڌي سان گڏ اردو ۾ به جھجھي شاعري ڪئي آهي.

تخليق جي حوالي سان منهنجو پهريون عشق شاعري هيو پر پوءِ پاڻ کي نثر ۽ نظم جي گھڻن پاسن ڏي اهڙو ته ڦهلائي ڇڏيو جو ڪڏهن ڪڏهن شاعري ”وه عشق جو هم سي روٺ گيا“ واري سٽ وانگر لڳندي هئي. پر جواد جعفري مسلسل ۽ متواتر شاعري لکندو رهيو ۽ هڪ قدم اڳتي وڌي پنهنجي شاعريءَ کي موسيقي سان ملائي شهرتون ماڻيون. ڏسندي ئي ڏسندي وڏن وڏن راڳين جي چپن تي جواد جا ٻول ٻُرڻ لڳا...... پر اها گھڻو بعد جي ڳالهه آهي مان 88 ــ 1987 جا اهي ڏينهن ياد ڪريان ٿو جن ڏينهن ۾ اسان ڪجھ نوجوان شاعر سعيد ميمڻ، جواد جعفري، زخمي چانڊيو، سڪندر شيخ، جاويد ميمڻ، منصور ابڙو، راقم ۽ ٿوري ئي عرصي کان پوءِ وشال، رضا بخاري، جاويد شبير، ساجد سنڌي، رضوان گل، سرتاج جاگيراڻي، پنهل، ملهار سنڌي ۽ ڪجھ ٻيا دوست لاڙڪاڻي جي مشاعرن جي رونق بڻبا رهيا. اِهي سڀ اُهي دوست هيا جن وٽ نئون فڪر ۽ تازا خيال هيا. اهڙي جدت شاعريءَ جي روايتي قافيه پيمائي ۽ خيالن جي ورجاءَ کان پاڪ هئي. جواد جعفري ان وقت به نوجوانن مان مقبول شاعر هيو. انهن ڏينهن ۾ منهنجي شاعريءَ جو گھڻو تڻو موضوع سماجي حالتون، ڏاڍ ۽ انياءَ هيو، اهو جواد ئي هيو جنهن مونکي رومانوي شاعريءَ لاءِ اتساهيو. سچ پچ ته انهن ڏينهن ۾ اسان هڪ ٻئي لاءِ وڏو ڏڍ ۽ اتساهه هيا سين. هڪ ٻئي جي شعرن جي ڪمين ڪوتاهين تي ڳالهائيندا هئا سين. اصلاح کي خنده پيشاني سان قبول ڪندا هئا سين. اڄ وانگر تن ڏينهن ۾ به جواد کي پنهنجي شاعريءَ ياد هوندي هئي. مشاعرن مان گھڻو ڪري گڏ موٽندا هيا سين، ڇوته اسان ٻنهي جا پاڙا هڪ ٻئي جي ويجھو هيا. سڄي واٽ جواد جا شعر ٻڌندي پنڌ ڪٽبو هيو.

پاراتو ـــ تاريخ جي جبر جي ڪهاڻي ـــ ڊاڪٽر احسان دانش

 

ڊاڪٽر احسان دانش

پاراتو ــــــــــــ تاريخ جي جبر جي ڪهاڻي

 

سرائڪي ٻولي، ملڪ جي مٺڙين ٻولين مان هڪ آهي، اها منهنجي ماءُ جي زبان آهي، ان ڪري مون کي ڏاڍي پياري آهي. منهنجو تعلق موهن جي ماٿريءَ جي جديد شهر لاڙڪاڻي سان آهي، اها الڳ ڳالهه آهي ته مون کي پنهنجي قديم شهر ۽ عظيم تهذيب سان پيار آهي. لاڙڪاڻو طبعي طور سنڌ جي اتر يا سري واري حصي ۾ آهي، تنهن ڪري هتي ڳالهائجندڙ سنڌي ٻوليءَ جي لهجي کي اترادي يا سرائڪي سڏيو ويندو آهي ۽ هونءَ به هن علائقي ۾ سرائڪي ٻوليءَ جو به گهڻو واهپيو آهي. سرائڪي ٻوليءَ ۾ لکيل ناول ”پلوتا“ جنهن جو چرچو ڪجهه عرصو اڳ سوشل ميڊيا تي محسوس ڪيو هيم، سو ناول نگار سليم شهزاد جي توسط سان تازو ئي پڙهڻ جو موقعو مليو. اهو هن ناول جو سنڌي ترجمو هيو، جيڪو نامياري سنڌيڪار ننگر چنا ڪيو هو. اهو ترجمو جيڪو ”پاراتو“ جي نالي سان ڇپجي هن وقت اوهان جي هٿن تائين پهتو آهي، اصل ۾ هڪ علامتي ناول آهي، جنهن ۾ اوهان کي سنڌو تهذيب جي ڪهاڻي نظر ايندي. ان کان اڳ جو مان ناول تي ڪجهه وڌيڪ لکان، دل چاهي ٿي ته سرائڪي ادب ۽ خاص طور سرائڪيءَ جي ڪلاسيڪي ادب بابت ٻه ڳالهيون اوهان سان ونڊيان.

ڪجهه سال اڳ ملتان ۾ ٿيل هڪ انٽرنيشنل صوفي ڪانفرنس جي هڪ سيشن ۾ حفيظ خان صاحب سان گڏ اسٽيج تي ويهڻ جو موقعو نصيب ٿيو ۽ ساڻس ٻه ٻول ٻوليا ته هن بنان دير جي پنهنجن اڌ ڊزن کان مٿي ڪتابن جي عنايت ڪئي، جن مان هڪ ڪتاب هيو ”ملتان نصف جهان“. ان ڪتاب ۾ ملتان جي تاريخ، تهذيب ۽ عظمتن جي ڪهاڻي بيان ٿيل هئي. سرائڪي وسيب عظيم تهذيب جي جاءِ ۽ تاريخي طور علم ۽ ادب جو گھوارو رهيو آهي. اها خواجه فريد جي ڌرتي آهي جنهن محبوب کي پنهنجو دين ۽ ايمان بڻائي ڇڏيو هو:

ميڈا عشق وي توں ميڈا يار وي توں

ميڈا دين وي توں ايمان وي توں

اها باهو جي ڀون آهي، جيڪو هڪ نرالو شاعر هيو ۽ عشق کي ايمان تي ترجيح ڏيندو هو:

ايمان سلامت هر کوئي منگے عشق سلامت کوئي هو

ڪوي رانجھن جي ڪلام تي هڪ نظر ــ ڊاڪٽر احسان دانش

 

ڊاڪٽر احسان دانش

الائي جي ڇا ۾ راضي آ، الائي جي ڪنهن سان راضي آ

ڪوي رانجھن جي ڪلام تي هڪ نظر

 

ادب ۽ فن جي دنيا ڏاڍي وسيع آهي. موسيقي، مصوري، سنگ تراشي، رقص ۽ شاعريءَ تائين فنون لطيفه (Fine Arts) جا جيترا به شعبا آهن، انهن ۾ هڪ فنڪار پنهنجو خون اوتي ٿو. ڪا به تخليق تيسيتائين رچي پچي راس نه ٿئي جيسيتائين ان کي اندر جي آويءَ ۾ پچايو نه ٿو وڃي. ان ڪري هر تخليقڪار ۽ فنڪار هر پل ڀوڳنا جي سفر ۾ رهي ٿو. هڪ فنڪار اها ڀوڳنا ۽ پيڙا ان ڪري ئي قبول ڪري ٿو جو انهيءَ طرح سندس اندر کي قرار اچي ٿو. ڪوبه ٻڌندڙ يا ڏسندڙ ڪنهن فنڪار جي نه ان قرار کي مڪمل طور تيسيتائين محسوس نه ٿو ڪري سگھي جيستائين پاڻ ان مرحلي مان نه گذري.

ادب جا جيترا به شعبا آهن انهن مان شاعري جي اهميت کان ڪوبه انڪار نه ڪري سگھندو، ڇوته شاعريءَ ۾ رڳو فڪر جو جولان نه آهي پر ان ۾ هڪ رڌم آهي، لوري آهي، موسيقي آهي ۽ جيڪڏهن ڪو شاعر موسيقيءَ جو ڄاڻو به هجي ته ان جي شاعريءَ ۾ سُر ۽ لئي جو لطف تهائين وڌيڪ محسوس ٿيندو آهي. ان حوالي سان سنڌي ٻوليءَ ۾ سڀ کان وڏو نالو شاهه لطيف جو آهي، جنهن کي شاعريءَ سان گڏ موسيقي ۽ مختلف راڳن ۽ راڳڻين جي گھري سمجھه ۽ شعور حاصل هو. ڀٽائي کان پوءِ وارن ڪلاسيڪي شاعرن مان به گھڻن کي اها ڄاڻ هئي پر انگريزن جي دور ۾ جنم وٺندڙ سنڌي ٻوليءَ جو هڪ ڪوي نه رڳو سُر ۽ سرود جو ڄاڻو هئو پر پاڻ موسيقار ۽ راڳي پڻ هئو. سنڌ جي شهر ڳڙهي ياسين ۾ جنم وٺندڙ سرڳواسي ماسٽر رانجھن جنهن پوءِ وڃي ڀارت جي الهاس نگر جا وڻ وسايا تنهن جو 100 هون جنم ڏينهن 2020 ۾ ملهايو ويو آهي. هو هڪ ئي وقت شاعر، ڪمپوزر ۽ گائڪ هئو. هن جي آڊيو ڪيسيٽ ”راڳ سان ريجھاءِ“ گھڻو مقبول ٿي. 60 واري ڏهاڪي ۾ سندس شاعريءَ جو پهريون ڪتاب ”رانجهن جون رهاڻيون“ شايع ٿيو، جڏهن ته ٻيو ڪتاب ”راڳ سان ريجهاءِ“ جنهن ۾ ڀڄن، گيت، لوليون، لاڏا،  غزل، قواليون شامل هئا جي خاصيت اها آهي جو ان ۾ موجود هر گيت، غزل، لولي يا قوالي ڪنهن نه ڪنهن راڳ يا راڳڻي تي آڌاريل آهي. جيئن راڳ ڀيروي، راڳ پهاڙي، راڳ تلنگ، راڳ ڪوهياري، راڳ آسا، راڳ پيلو، راڳ سورٺ، راڳ جوڳ، راڳ راڻو وغيره. هر ڪلام مٿان راڳ جو نالو لکيو پيو آهي. رانجھن جي هن ڪتاب ۾ 95 شعري اسم شامل آهن. نموني طور الڳ الڳ سُرن مان هي ڪجھه سٽون ڏسو:

راڳ راڻي ۾ لکيل گيت:

سڪَ ته سوڍا، تنهنجي پئي ستائي

ڇڏيئه ننڊ نيڻن جي ڦٽائي

جيئان ٿي راڻل تنهنجي سهاري

متان مومل کي، ڇڏين وساري

ناتو نينهن جو وڃ تون نڀائي

سڪَ ته سوڍا، تنهنجي پئي ستائي