ڊاڪٽر احسان دانش
شاهه لطيف جي علامتي شعور مان
جنم وٺندڙ سماجي فڪر
شاهه لطيف جي شاعريءَ جو سماجي اڀياس ڪرڻ يا سندس شاعريءَ جي سماجي ڪارج کي سمجھڻ لاءِ سندس ڪلام جي علامتي پهلوءَ کي جاچي ڏسڻ ضروري آهي. شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ علامتن ۽ اهڃاڻن جو هڪ جهان آباد آهي.’علامت‘ جنهن لاءِ سنڌي ٻوليءَ ۾ ’اهڃاڻ‘ جو لفظ به عام استعمال ٿيندو آهي اصل ۾ انگريزي لفظ Symbol مان ورتل آهي. جيڪو وري يوناني لفظ سمبالين (Symbaline) مان نڪتو آهي. ان يوناني لفظ جون وري مختلف معنائون بيان ڪيون وڃن ٿيون: جهڙوڪ معاهدو، نشان، تمغو، شناخت جو ذريعو يا وري ’شين کي گڏ ڪري رکڻ‘ وغيره. علامت جا ٻه وڏا قسم آهن. پهريون عارضي ۽ ٻيو دائمي. ٻئي لفظ پنهنجي معنى بيان ڪن ٿا. يعني عارضي علامتون ٿوري وقت لاءِ هونديون آهن، جڏهن ته دائمي علامتون سدائين لاءِ. اهي ڪڏهن فنا نه ٿيون ٿين. ”ينگ علامت کي سڀني کان وڏي اهميت ڏني آهي. ان وٽ ڪڏهن ڪڏهن ئي اهڙيون تحريرون ملن ٿيون جيڪي ان ذڪر کان خالي هجن...... هو اهو به نه ٿو مڃي ته ”علامت هڪ شي بدران ٻي شي جو استعمال آهي.“...... علامتون رڳو انسان جي ماضي طرف اشارا نه ڪنديون آهن بلڪه سندس مستقبل جي آرزوئن، تمنائن ۽ خواهشن جي نمائندگي به ڪن ٿيون. انهيءَ سبب علامت جي حرڪت جا ٻه رخ ٿين ٿا. پهريون ماضيءَ طرف رجوع ڪرڻ وارو (Retrospective) ۽ ٻيو مستقبل طرف پيش قدمي ڪرڻ وارو (Ptospective) يعني علامت تفاعلي (Functional) به ٿيندي آهي ته وجودي (Ontological) پڻ.“ (1) يُنگ مطابق علامت کي وقت جي ٻنهي ڌارن يعني ماضي ۽ مستقبل ۾ ڏسي سگھجي ٿو. وقت جي انهن ٻنهي ڌارائن جي وچ تي آهي حال، جنهن ۾ علامتون پيدا ٿين ٿيون. علامت جي حقيقت کي سمجھڻ لاءِ ان ٽه رخي عمل کي سمجھڻ نهايت ضروري آهي. ڪولريج لکيو آهي ته ”ڪنهن خاص شي کي عام شي ۾ آرو پار ڏسڻ، يا ڪنهن عام شي کي ڪنهن خاص شي ۾ آرو پار ڏسڻ، يا ڪنهن آفاقي حقيقت کي عام شين مان حاصل ڪرڻ، يا ڪنهن ازلي سچ کي عام، وقتي ۽ فاني شين مان حاصل ڪرڻ جو نالو آهي اهڃاڻ. ٻين لفظن ۾ اهڃاڻ ازلي حقيقت کي سمجھ لائق بڻائڻ جو نالو آهي.“ (2) ڀٽائيءَ جي شاعري انهيءَ حقيقت جي ساڃاهه بخشي ٿي.
”علامت مان مراد اهو بيان آهي جنهن جي وسيلي جو ڪجھ چيو وڃي ان کان ڪجھ وڌيڪ ۽ ڪجھ الڳ معنى ورتي وڃي. علامت اسان جي ذهن کي معنائن جي ڪيترن ئي رخن ڏانهن منتقل ڪري ٿي ۽ ان جي خوبي اها ئي آهي ته اها انهن مان هر هڪ پاسي لاءِ موزون سمجھي وڃي.“ (3) ”علامت هڪ سماجي عادت آهي، جيڪا سماجي سطح تي انسان جي ٻين عادتن جهڙوڪه چُرڻ پُرڻ، ڏسڻ ۽ سمجھڻ جيان هڪ عادت آهي، جنهن جو عمل سڄي سماج جي سطح تي ٿئي ٿو ۽ عادت جيان غير ارادي ٿئي ٿو.“ (4)
فرينچ شاعر بودليئر ڪائنات کي ’علامتن جو جھنگ‘ سڏيو آهي. يعني ڪائنات جي هر شي ۽ لقاءُ پنهنجي اندر هڪ علامت رکي ٿو. هر عظيم شاعر ڪائنات جي انهن وٿن منجھان نيون علامتي معنائون تراشيندو آهي. ”شاعر جي آڏو ڪائنات جي ڏٺل وائٺل شين جي اهميت انهن جي رواجي حيثيت کان وڌيڪ آهي. هن جي اونهي ۽ باريڪ بين نظر ۾ دنيا جي هر شي ظاهري ۽ رواجي هئڻ کان ڪجھ وڌيڪ به آهي. هن کي هيءَ ڪائنات بي معنى نه پر سڄي دنيا ڳوڙهين معنائن سان ڀريل ٿي ڀانئجي.“(5) ”لفظ اهڃاڻ جي وسيع معنى ۾ سڄي شاعري اچي وڃي ٿي. ڇوته هر ٻوليءَ جي شاعريءَ ۾ ڪنهن احساس، ڪنهن حقيقت، ڪنهن آئيڊيا جو اظهار هوندو آهي ۽ اهو اظهار اڻ سڌو هوندو آهي. اهو اڻ سڌو اظهار هوندو آهي ڪن حقيقي شين جي ذريعي، جن کي ان احساس، حقيقت يا آئيڊيا سان مشابهت هوندي آهي.“(6) لطيف هڪ اهڙو ئي مفڪر شاعر آهي، جنهن جي شاعري ڳوڙهين علامتي معنائن سان جنجھ آهي. هن جو اڻ سڌو اظهار سماج جي تلخ سچاين کي بيان ڪري ٿو، ڇوته هن جو فڪر پنهنجي سماج سان سلهاڙيل آهي. هن جو اهو سماجي فڪر مقامي سماجي قدرن کي عالمي سماجي قدرن سان سلهاڙي آفاقيت بخشي ٿو. ڊاڪٽر تنوير عباسي لکي ٿو ته ”شاهه لطيف جا اهڃاڻ رڳو مادي حقيقت ناهن، پر معنوي اشارا پڻ آهن. سندس ڪهاڻيون ۽ انهن جا ڪردار رڳو انسان ناهن، پر ان کان گھڻو مٿي آفاقي حقيقتون آهن. شاهه لطيف برابر نيم تاريخي ڪهاڻين جو سهارو ورتو آهي، پر شاهه لطيف رڳو قصه خوان يا داستان گو ناهي. هن جي هر ڪهاڻي هڪ آفاقي حقيقت ڏي اشارو آهي.“(7)