ڊاڪٽر احسان دانش
اياز گل
سنڌي شاعريءَ کي نئون لهجو ڏيندڙ شاعر
شاعري رڳو مترنم لفظن جي سٽاءُ جو نالو نه آهي، پر اها اظهار جو اهڙو انوکو انداز آهي، جنهن ۾ فڪر جا پنڇي پر پکيڙي نروار ٿين ٿا ۽ شعور کان لاشعور جو سفر طئي ڪن ٿا. حقيقت ۾ شاعري روح جو آواز آهي، جنهن ۾ پيار جو پيغام به هوندو آهي ته درد جي هوڪ به. جنهن ۾ جذبن جي ڪوملتا به هوندي آهي ته احساسن جي شدت به. يا وري شاعري احساس جو سمنڊ آهي جتان لفظ لهرن تي رقص ڪندا سماعتن جي ساحلن کي ڇهندا آهن، هڪ سچو شاعر ان مصور وانگر هوندو آهي، جيڪو خالي ڪئنواس تي رنگ چٽي پنهنجي احساسن کي به انهن ۾ تحليل ڪري ڇڏيندو آهي
هر دور جي شاعري پنهنجي دور جو آواز ۽ انداز هوندي آهي. سنڌي شاعري ۾ ڪلاسڪي دور کان جديد دور تائين جي سفر تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته ان سموري عرصي ۾ سنڌي شاعري اندر نه صرف فني پر فڪري حوالي سان به ڪيئي تجربا ڪيا ويا آهن. اسان جي شاعري ارتقا جا اهي سمورا مرحلا طئي ڪري موجوده دور ۾ جنهن مقام تي پهتي آهي، ان ۾ ڪيترن ئي اهم شاعرن جو حصو آهي ۽ اياز گل جو نالو جديد دور جي انهن شاعرن ۾ ڳڻيو وڃي ٿو. امداد حسيني جي لفظن ۾ ”هر سچي شاعر کي پنهنجو الڳ ڊڪشن، نئون لهجو ۽ نڪور ردم هوندو آهي ان آڌار تي ئي هو، پنهنجي هم عنصرن ۾ منفرد حيثيت ماڻيندو آهي ۽ اياز گل پنهنجي دور ۾ اهڙي حيثيت ماڻي چڪو آهي.“
اياز گل جي شاعري هونءَ ته موضوعن جي حوالي سان گوناگون آهي، پر خاص طور تي هن وٽ رومانوي رنگ، پنهنجي پوري جمالياتي ذوق، ڦوهه جواني ۽ جوڀن ۾ نظر اچي ٿو. هن جا لفظ هر پيار ڪرڻ واري دل کي امرت پيا آڇين. اهڙو امرت، جنهن کي اندر ۾ اوتي زندگيءَ مان سرور حاصل ڪري سگهجي جيئن.
جنهن ۾ ڪنهن جي ماٺ به موهي
وجهندي آ،
حد نه هوندي آهي، اهِڙي چاهت جي
..........
مَڌ وانگي آ محبت جو نشو،
تيئن وڌي، جيئن جيئن پراڻي ٿي وئي
..........
نفرتون ڪن ٿيون آپگهات تڏهن،
پيار ٿو پيار کي جڏهن ماڻي
..........
منهنجي دل جي ڌرتيءَ مان،
تنهنجو پيار ڦٽي نڪتو.
اهڙي چاهت جنهن ۾ ماٺ به تڪلم بڻجي وڃي. اهڙي محبت، جنهن جي قدامت پراڻي شراب وارو سرور بخشي، اهڙو پيار جيڪو نفرتن کي آپگهات ڪرڻ تي مجبور ڪري وجهي ۽ جيڪو دل جي نازڪ ڌرتيءَ مان ڦٽي نڪري... اهڙي چاهت، محبت ۽ پيار يقيناً هڪ اهڙي حساس شاعر جي لفظن مان ئي جهلڪي سگهي ٿو، جنهن ان احساس کي انتهائي قريب کان محسوس ڪيو هوندو. اياز گل محبت کي پنهنجي هستيءَ سان ائين پيوست ڪري ڇڏيو آهي، جيئن جسم ۽ روح جو سٻنڌ. حافظ جو شعر آهي ته:
هرگز نه ميرد آنکه
دلش زنده شد به عشق،
ثبت است بر جريده عالم دوام ما.
(جيڪا دل عشق جي ذريعي زندهه ٿيل آهي. اها مري نه سگهندي، دنيا جي دفتر تي دائميت ثبت ٿي چڪي آهي.)
اياز کي به انهيءَ عشق جي مستيءَ زندگي ڏني آهي. اهڙي زندگي جنهن ۾ موت جو ڪو به تصور ئي ناهي، ڇو ته جيستائين هن جا لفظ زندهه آهن ته هو به زندهه آهي ۽ هن جي محبت به ۽ ها لفظن کي ڪڏهن به موت نه ايندو آهي. ڇا اياز گل جي هنن لفظن کي ڪڏهن موت اچي سگهندو؟
جنهن کي لڳندي سو انسان،
ديس، نه مذهب گوليءَ جو
...........
هر طرف جهنڊا ٿا ڦڙڪن موت جا
جڳ کان وسري وئي آ زندگي
..........
ها رڳو ساٿ ٿو کپي تنهنجو
حوصلا ڄڻ پهاڙ جاڳيا هن
...........
هيڻو ئي نشانو آ
پٿر جو زمانو آ
...........
سچ جي سجَ جي تاءُ اڳيان سدا
ڪوڙ جي برف جا ڪوٽ رجندا رهن
اياز گل جي شاعريءَ جي وڏي ۾ وڏي خوبي اها آهي ته هن وٽ جيتري لفظي سادگي آهي، اوتري ئي معنوي پختگي ۽ فڪري گهرائي پڻ آهي. اياز جا مٿيان شعر انهيءَ شعري حسن ۽ تخليقي سگهه جو مظهر آهن. مهتاب محبوب جي اها راءِ نهايت ورنانتي آهي ته ”اياز گل جي شاعري پڙهندي احساس ٿو ٿئي ته هن هر جذبي کي شدت سان محسوس ڪيو آهي. تڏهن ئي ته سندس شاعري انساني ڏکن ڏوجهرن، احساسن ۽ سچن موتين جهڙن جذبن جي تاريخ لکڻ سان گڏ، ڪٿي ڪٿي ائين به لڳي ڄڻ اياز گل اها نفيس احساس واري شاعري درد جي تارن سان ويهي اَڻي آهي.“
اها حقيقت آهي ته اياز گل جي شاعريءَ ۾ درد جي ڪيفيت واضح طور نظر اچي ٿي. ڪٿي اهو درد هن دور جا زخم ٿو ڏيکاري ته ڪٿي وري غمِ جانان بڻجي وڃي ٿو. هو درد جي لذت کان آشنا آهي. تڏهن ئي ته هن جي لفظن ۾ ڪرب جي ڪڙاڻ پنهنجي پوري ذائقي سان ظاهر ٿئي ٿي. غالب چيو هو ته:
قيدِ حيات و بند غم،
اصل ميں دونوں ايک هيں
موت سے پهلے آدمي، غم سے نجات پائے کيوں
اياز گل به غم جي ڄار ۾ جڪڙجڻ کانپوءِ اظهار جا انوکا انداز تراشي ٿو. هن جي لفظن ۾ ڏسبو ته درد ئي زندگيءَ جو وڏي ۾ وڏو سچ نظر ايندو، اهڙو سچ جنهن کانسواءِ شايد جيون جي آکاڻي کي سمجهڻ ئي ناممڪن آهي. اياز ان پوري فلسفي کي غزل جي هڪڙي ئي شعر ۾ جنهن سادگيءَ ۽ پُرمفهوم انداز ۾ بيان ڪيو آهي اهو فقط هن جو ئي فن آهي.
جيون جي آکاڻيءَ ۾ دک،
فل اسٽاپ ۽ ڪاما آهن.
مومن خان مومن جو اهو شعر ڪيڏو نه ورنائتو آهي:
عدم ميں رهتے تو شاد رهتے، اسے بھي فکرِ
ستم نه هوتا
جو هم نه هوتے تو دل نه هوتا، جو دل نه هوتا تو غم نه هوتا
سو حقيقت اها آهي ته غم ته انسان سان گڏ ئي وجود ۾ اچي ٿو ۽ هر دل رکندڙ ماڻهو درد جو مزو چکي ٿو. اياز گل وٽ اهڙو اظهار ڪئي رنگن ۾ پنهنجي پوري قوت سان نظر اچي ٿو. سندس هيٺين شعرن ۾ درد جي ان شدت کي آساني سان محسوس ڪري سگهجي ٿو.
ڀرپور نگاهن سان ڏسي ڀي نه
سگهياسي،
هڪ درد کڻي دوست اوهان ساڻ ملياسي،
ڪيڏا نه اداڪار وڃون پاڻ پيا
ٿيندا،
دل ۾ ته رنا سي پئي، ٻاهر ٿي کلياسي.
سڀ ٽهڪ، سڀئي گيت زماني جي پلوَ ۾،
سڀ لڙڪ، سڀئي گهاو، اسان جهول جهلياسي.
...........
درد مون وٽ ڇڏي ويو آهي.
مون کان سڀ ڪجهه کسڻ نٿو چاهي
مستقل درد هن، اداسون هن،
پيار تنهنجو به عارضي آهي.
...........
درد اسان جي هانو ڏي هٿُ وڌايو
پئي،
پاڻ ٻئي خاموش هياسي، ڳوڙهن ڳالهايو پئي
...........
ڏئي هو درد ٿو چاهي ته مرڪندو ئي
رهان،
نوان ئي ڍنگ سکيو آهي آزمائڻ جا.
...........
ٽهڪ جيڪي هئا ورهائي ڇڏيا،
ڪهڙو ڪنهن کي روئارجي هاڻي؟
هڪ پختو ۽ سچو شاعر پنهنجي شاعريءَ ۾ نه رڳو پنهنجي انفرادي پيڙائن جو پوتاميل بيان ڪندو آهي، پر هو سماج جي اجتماعي درد کي به پنهنجي دل جو روڳ تصور ڪندو آهي. مارگريٽ بلي جو چوڻ آهي ته ”اردگرد جي زندگيءَ مان ذهني تحريڪ يا اتساهه حاصل ڪرڻ کانسواءِ فنڪار جي تخليق ۾ يڪسانيت پيدا ٿي پوندي آهي ۽ اها اڌ مُئي لڳندي آهي، اهڙي طرح اها تخليق وڌيڪ داخلي ثابت ٿيندي آهي.“ اياز گل جتي پنهنجي شاعريءَ ۾ داخلي وارتائن ۽ ڪيفيت کي پورٽريٽ ڪيو آهي، اُتي ساڳي ڀرپوريت سان خارجي ۽ سماجي مسئلن کي به اظهار جي چپن تي آندو آهي. اياز گل سماج کي ٽٽندو ۽ ڀُرندو ڏسي، اکيون ٻوٽڻ جو قائل نه آهي، هن جا هيٺيان شعر نه رڳو پنهنجي پنهنجي دور جي تاريخ آهن، پر انهن ۾ مستقبل لاءِ اڳ ڪٿيون ۽ اشارا به آهن.
شهر تنهنجي مان اُڏري ويو آ امن،
پنهنجي پاڇي کان ماڻهو ٿا ڊڄندا رهن.
...........
راهن تان راڪاس گهمي ويو،
هيسيل چهرا، ٻوٽل درَ.
ماڻهپي کي ٿا لڄائن ماڻهو،
پوءِ به ماڻهو ٿا سڏائن ماڻهو
...........
ڪجهه عمل ڏي به سوچ او ڏاها!
تو ته خالي خطاب پوکيا هن
...........
سنڌ جو ڪرين ٿو سودو!؟
تنهن کان ته خودڪشي ڪر
...........
بم نه توکان، اَنُ گهريو آ،
ٻالڪ انگ اگهاڙي وو.
...........
بارود، بُکون، باهيون، هي ظلم،
جبر، وحشت،
ڌرتيءَ تي لکين ٿورا، ڌرتيءَ جي خدائن جا.
...........
اڄ جي سنڌ جو لکو اتهاس،
ڊپ، زخمي بدن، ٻُسيون ٻانهون
...........
وقت ڪڍي ڪجهه ايندڙ وقت جو اُلڪو
ڪر،
تنهنجو سارو تر، ٻڌي ويو اوندهه ۾.
...........
هيءَ حياتي ته ٿوري هئي پيار لئه،
ڇو رتو ڇاڻ ۾ يارَ ڦاسي وئين!
اياز گل بنيادي طور غزل جو شاعر آهي. غزل، جيڪو جڏهن ايران جي فضائن مان وکريو ته ان کي سنڌ جي سماعتن جهٽي وتو، پهريان ته ان کي فارسي جي ساڳين صراحين ۾ اوتڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، پر بعد ۾ جڏهن غزل کي، سنڌ جي مٽيءَ جي ڀِني سڳنڌ جو پيوند لڳو ته ان مان هن ئي ڀونءِ جي مهڪار اچڻ لڳي. اياز گل جديد سنڌي شاعريءَ جي انهيءَ سٿ جو تسلسل آهي، جن سنڌي غزل کي نجُ سنڌي لب و لهجو ڏنو آهي. اياز پنهنجي غزل کي نه صرف نج ٻوليءَ جي سونهن سان سجايو آهي، پر ان جي روايتي موضوعن کي به پنهنجي شاعراڻي ڏانءُ وسيلي ڪمال جي جدت ڏني آهي. شيخ اياز جي لفظن ۾ ته ”اياز گل جي شاعري پنهنجي ڌرتيءَ جي پيدائش آهي، اها فارسي بحرن جي مشاقيءَ تي نه ٿي تڳي ان کي هڪ انوکي خوشبو آهي، جا پڪل پيرن ۾ ٿيندي آهي.“
اياز گل جي شاعريءَ ۾ ٻوليءَ جي حسن ۽ نزاڪت کي هر صاحبِ نظر محسوس ڪري سگهي ٿو. خاص طور تي هن جي غزل ۾ غضب جون تشبيهون ملن ٿيون، پر اهي تشبيهون، سندس غزل جي روايتي سادگي ۾ دخل هرگز نه ٿيون ڏين، بلڪه انهن تشبيهن ۾ خود ايڏي ته سادگي ۽ معصوميت آهي جو غزل جي تازگي پوري تاثر سان سماعتن تي حاوي ٿي وڃي ٿي، اياز جي شاعري اهڙي فني خوبيءَ سان ٽمٽار آهي، مثال طور رڳو چند شعر ئي ڏسو.
عمر جي اونداهي ڪمري ۾،
پيارُ ڪنهن روشندان جيان آ.
...........
هر گهڙي ڪِرڻ جو رهي خطرو،
پياز پهرين اُڏارَ وانگي آ.
...........
نيڻ پرينءَ جا پيرا ڳولن،
پنڇي جيئن آکيرا ڳولن.
...........
مون جي اکڙين ۾ خواب پوکيا هن،
رڃ ۾ ڄڻ گلاب پوکيا هن.
...........
نيڻ ڪري ويو گهايل گهايل،
خوبُ هيو ڪو خنجر وانگي.
شهر اوندهه ۾ ڇو پيو ٻوڙي،
پنهنجي وارن کي ڪير ٿو ڇوڙي؟
...........
هو ڪڏهن ائين مسڪرائن ٿا،
ٿرَ تي مينهن ڄڻ وسائن ٿا.
پيار روشندان هجڻ يا پهرين اڏار هجڻ، نيڻن کي پنڇي ۽ پيرن کي آکيرا سمجهڻ، اکڙين ۾ پيل خوابن کي وچ ۾ پوکيل گلاب ڄاڻڻ، خوابَ جو خنجر هجڻ، وارن کي اوندهه جو مثال ڏيڻ ۽ مسڪراهٽ کي ٿر جو وسڪارو سمجهڻ جهڙيون خوبصورت تشبيهون اياز گل جي شاعريءَ جي انفراديت جو دليل آهن. اياز گل جو غزل نه فقط پُرڪشش ۽ نج سنڌي ٻولي تشبيهه ۽ استعاري سان سينگاريل آهي، پر منجهس احساس جي اهڙي گهرائي به موجود آهي. جنهن کي روح جي پاتال تائين محسوس ڪري سگهجي ٿو. ڪولرج جو چوڻ آهي ته ”اعليٰ پايي جي شاعري، روح جي هڪ هڪ تار کي لوڏي ڇڏيندي آهي.“ مان سمجهان ٿو ته اياز گل جي شاعري ۾ اها خوبي اتم درجي تي موجود آهي. هن جي شاعريءَ ۾ احساسن جي گهرائي، اظهار جي اڇوتائپ، جدت، ندرت ۽ نازڪ خيالي نديءَ تي پيل سورج ڪرڻن جيان جهلڪا ڏئي ٿي. سندس هيٺيان شعر منهنجي دعويٰ جو دليل آهن.
ڪچي مٽيءَ مان جوڙي زندگي کي
تکي برسات ۾ نڪري پيا سي
...........
ذهن کان ياد چنبڙي چُميون ٿي
وتيون،
آس اوسيئڙي جا ٿي ڳوڙها اگهيا
...........
لفظ ڳولندا رهياسين ٻيئي،
رات چُپ چاپ ۾ لنگهي ويئي.
...........
ياد آئين ته اکيون ڀرجي ويون،
شعر ڪاغذ تي اُتاريا نه ٿين.
ڪڏهن ڪڏهن ڪو ڏک روئاريندو ناهي،
ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن ڀوڳ تي پئبو آ روئي.
...........
منهنجي نظر هلي وئي آهي تنهنجي
گاڏي سان،
پليٽ فارم تي بيٺو آهيان انڌن وانگي مان.
...........
مرڻ ڪو مسئلو نه آهي او سهڻا،
وڏي ڳالهه آهي گذارڻ حياتي.
...........
جڳ وارن کان ڊڄڻ ڇا جو آ،
ڪا برائي ته ڪونه آ من ۾.
اياز گل جا مٿيان شعر يقيناً تخيل جي پرواز، لفظن جي نغمگي، اظهار جي نواڻ ۽ احساس جي تازگي جي ساک ڀرن ٿا. هن جي شاعري رڳو لفظن جي جادوگري ناهي، پر ان ۾ سندس دل جو لهو شامل آهي، تڏهن ئي هو اها دعويٰ ڪري ٿو ته:
مان نه هوندس جڏهن تڏهن ڏسجان،
جڳَ، منهنجو مثال، ڪم ايندءِ.
No comments:
Post a Comment